પાટણના પટોળા પાછળનો ૮૦૦ વર્ષ જૂનો ઈતિહાસ અને તેની બનાવટનું રહસ્ય.

ગુજરાતી સાહિત્ય અને લોકજીવનમાં જેનો ઉલ્લેખ વારંવાર જોવા મળે છે, તેવા પાટણના પટોળા માત્ર એક વસ્ત્ર નથી, પણ ગુજરાતની શાન અને ૮૦૦ વર્ષ જૂની અજોડ કલાનું પ્રતીક છે. “પડી પટોળે ભાત, ફાટે પણ ફીટે નહીં” – આ કહેવત પટોળાની મજબૂતી અને તેની કલાની અમરતાને દર્શાવે છે.

૮૦૦ વર્ષ જૂનો ઇતિહાસ અને બનાવટનું રહસ્ય

૧. પટોળાનો ભવ્ય ઇતિહાસ

પટોળાનો ઇતિહાસ અંદાજે ૮૦૦ થી ૯૦૦ વર્ષ જૂનો છે, જે સોલંકી વંશના રાજા કુમારપાળના સમય સાથે જોડાયેલો છે.

• મહારાષ્ટ્રથી પાટણનું આગમન: રાજા કુમારપાળ પટોળાના અત્યંત શોખીન હતા. તે સમયે પટોળા મહારાષ્ટ્રના જાલના (જલના) વિસ્તારમાં બનતા હતા. દંતકથા મુજબ, ત્યાંના રાજા વાપરેલા પટોળા વેચતા હતા, જે કુમારપાળને મંજૂર નહોતું.

• ૭૦૦ સાળવી પરિવારો: પોતાની શુદ્ધ ભક્તિ અને પૂજા માટે નવા પટોળા મળે તે હેતુથી રાજા કુમારપાળે મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકથી ૭૦૦ સાળવી પરિવારોને પાટણમાં લાવીને વસાવ્યા હતા. ત્યારથી પાટણ પટોળાનું મુખ્ય કેન્દ્ર બન્યું.
• રાજવી પોશાક: શરૂઆતમાં પટોળા માત્ર રાજવી પરિવારો અને ઉચ્ચ વર્ગના લોકો જ પહેરતા હતા. તે સમૃદ્ધિ અને શુકનનું પ્રતીક માનવામાં આવતું.

૨. પટોળાની બનાવટનું રહસ્ય: ‘ડબલ ઇક્કત’ (Double Ikat)

પટોળા આટલા મોંઘા અને ખાસ કેમ છે? તેનું રહસ્ય તેની બનાવટની પદ્ધતિમાં છુપાયેલું છે. જેને ‘ડબલ ઇક્કત’ કહેવામાં આવે છે.

• વણાટ પહેલા રંગકામ: સામાન્ય રીતે કાપડ વણાયા પછી તેના પર પ્રિન્ટ કે ડિઝાઇન કરવામાં આવે છે, પરંતુ પટોળામાં તાણા અને વાણા (ઊભા અને આડા દોરા) ને વણાટ પહેલા જ ગણતરીપૂર્વક બાંધીને રંગવામાં આવે છે.
• ગાણિતિક ચોકસાઈ: વણાટ કરતી વખતે એક-એક દોરો એવી રીતે મેળવવામાં આવે છે કે તેમાંથી ચોક્કસ ડિઝાઇન (હાથી, પોપટ, ફૂલ, ભૌમિતિક આકારો) ઉપસી આવે. જો એક પણ દોરો આઘો-પાછો થાય, તો આખી ડિઝાઇન બગડી શકે છે.
• બંને બાજુ સમાન: પટોળાની સૌથી મોટી ખાસિયત એ છે કે તે બંને બાજુ પહેરી શકાય છે. તેની ઉલટી કે સીધી એવી કોઈ બાજુ હોતી નથી. બંને બાજુ રંગ અને ડિઝાઇન એકદમ સરખા દેખાય છે.

૩. કુદરતી રંગોનો જાદુ

પટોળામાં વપરાતા રંગો રાસાયણિક નથી હોતા, પરંતુ કુદરતી સ્ત્રોતોમાંથી મેળવવામાં આવે છે:

• લાલ રંગ માટે મજીઠ, પીળા માટે હળદર/કેસુડો, વાદળી માટે ગળી (Indigo) અને કાળા રંગ માટે લોખંડના કાટનો ઉપયોગ થાય છે.
• આ રંગોની ખાસિયત એ છે કે તે ક્યારેય ઝાંખા પડતા નથી. પટોળું ભલે ૧૦૦ વર્ષ જૂનું થાય, તેનો રંગ અને ચમક એવા ને એવા જ રહે છે.

પટોળા વિશેની રસપ્રદ વિગતો

૪. શા માટે પટોળા આજે લુપ્ત થતી કળા છે?

આજે પાટણમાં ૭૦૦ પરિવારોમાંથી માત્ર ૩ થી ૪ સાળવી પરિવારો જ આ અસલી ડબલ ઇક્કત પટોળાની કળાને જીવંત રાખી રહ્યા છે.

• તે અત્યંત મહેનત માંગી લેતી કળા છે.
• નવી પેઢી આટલો લાંબો સમય અને ધીરજ આપવા તૈયાર નથી હોતી.
• બજારમાં ‘સિંગલ ઇક્કત’ કે ‘મશીન મેડ’ પટોળા સસ્તા મળે છે, જે અસલી પાટણના પટોળાની સરખામણીએ માત્ર નકલ હોય છે.

પાટણના પટોળાના આ વિષયને વધુ રસપ્રદ અને ઊંડાણપૂર્વક સમજવા માટે આપણે તેમાં લોકગીતોમાં સ્થાન, બનાવટના જટિલ તબક્કા, અસલી-નકલીનો તફાવત અને વિશ્વસ્તરે તેની ઓળખ જેવા મુદ્દાઓ ઉમેરીએ.

૫. ગુજરાતી લોકસંસ્કૃતિ અને ગીતોમાં પટોળું

પટોળાની લોકપ્રિયતા એટલી છે કે તે આપણા લોકગીતોનો હિસ્સો બની ગયું છે.

• વિખ્યાત ગીત: “છેલાજી રે… મારે સાટું પાટણથી પટોળા મોંઘા લાવજો…” આ ગીત દર્શાવે છે કે વર્ષો પહેલા પણ પટોળું સ્ત્રીઓ માટે સૌથી કિંમતી ભેટ ગણાતી હતી.
• શુકનવંતુ વસ્ત્ર: ગુજરાતમાં જૈન અને હિન્દુ પરિવારોમાં લગ્ન પ્રસંગે પટોળું પહેરવું કે ઓઢવું અત્યંત શુભ માનવામાં આવે છે. ઘણી જ્ઞાતિઓમાં ‘સ્ત્રીધન’ તરીકે દીકરીને પટોળું આપવાની પરંપરા આજે પણ જીવંત છે.

૬. પટોળા બનાવવાની જટિલ પ્રક્રિયા (Step-by-Step)

એક પટોળું કેવી રીતે તૈયાર થાય છે તેની પ્રક્રિયા કોઈ ગણિતના દાખલા જેવી જટિલ છે:

૧. રેશમની પસંદગી: સૌ પ્રથમ મલબારી સિલ્ક (રેશમ) ના દોરા લેવામાં આવે છે.

૨. તાણા-વાણાનું માપ: દોરાઓને વણાટના માપ મુજબ લાંબા સ્ટેન્ડ પર ગોઠવવામાં આવે છે.

૩. ગાંઠણી (Tying): આ સૌથી મહત્વનો તબક્કો છે. ડિઝાઇન મુજબ દોરાઓ પર દોરી બાંધવામાં આવે છે જેથી રંગકામ વખતે તે ભાગ કોરો રહે.

૪. રંગકામ (Dyeing): દોરાઓને કુદરતી રંગોમાં ડૂબાડવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા અનેકવાર કરવામાં આવે છે જેથી ડાર્ક રંગો બેસે.

૫. વણાટ (Weaving): રંગાયેલા તાણા અને વાણાને લાકડાની સાળ (Loom) પર ચડાવીને હાથેથી વણાટ શરૂ થાય છે. એક દિવસમાં માત્ર ૬ થી ૭ ઇંચ જેટલું જ વણાટ થઈ શકે છે.

૭. અસલી અને નકલી પટોળા વચ્ચેનો તફાવત

આજકાલ બજારમાં ‘રાજકોટ પટોળા’ કે ‘મશીન પટોળા’ નામે સસ્તી નકલો વેચાય છે. અસલી પાટણનું પટોળું આ રીતે ઓળખી શકાય:

૮. પટોળાને મળેલા વિશ્વસ્તરીય સન્માન

• GI Tag (Geographical Indication): પાટણના પટોળાને ભારત સરકાર દ્વારા જીઆઈ ટેગ આપવામાં આવ્યો છે, જેનો અર્થ છે કે ‘પાટણના પટોળા’ નામથી માત્ર પાટણના અધિકૃત કારીગરો જ તેને વેચી શકે છે.
• વર્લ્ડ હેરિટેજ: યુનેસ્કોની ‘રાણીની વાવ’ (Rani Ki Vav) ની દીવાલો પર જે કોતરણી જોવા મળે છે, તે જ ભાત પટોળામાં ઉતારવામાં આવે છે. પટોળાની કલા અને રાણીની વાવનો સંબંધ ૧૧મી સદીથી છે.
• આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રદર્શન: પેરિસ, લંડન અને ન્યૂયોર્કના મ્યુઝિયમમાં પાટણના પટોળા પ્રદર્શન માટે મૂકવામાં આવ્યા છે.

૯. પટોળાની માવજત કેવી રીતે કરવી?

જો તમારી પાસે અસલી પટોળું હોય, તો તેની સાચવણી ખૂબ જરૂરી છે:

• તેને ક્યારેય ઘરે ધોવું નહીં, હંમેશા ડ્રાય ક્લીન જ કરાવવું.
• તેને પ્લાસ્ટિકમાં રાખવાને બદલે મલમલના સફેદ કાપડમાં વીંટાળીને રાખવું.
• દર ૩-૪ મહિને પટોળાની ઘડી (Fold) બદલતા રહેવું જેથી રેશમના દોરા તૂટી ન જાય.

૧૦. પટોળાનું ગણિત: “જીઓમેટ્રિક પરફેક્શન”

પટોળાની બનાવટમાં કોઈ બ્લુ-પ્રિન્ટ કે કમ્પ્યુટર ડિઝાઇન હોતી નથી, બધું જ કારીગરના મગજમાં રહેલા ગણિત પર આધારિત છે.

• દોરાની ગણતરી: એક સાડીમાં આશરે ૨૦,૦૦૦ થી ૭૦,૦૦૦ જેટલા રેશમના દોરાઓનો ઉપયોગ થાય છે.
• ચોકસાઈ: વણાટ સમયે આડા અને ઊભા દોરાનું મિલન (Intersection) એક મિલીમીટરના પણ સોમાં ભાગ જેટલી ચોકસાઈથી થવું જોઈએ. જો એક પણ દોરો આઘો-પાછો થાય તો આખી ડિઝાઇન “આઉટ ઓફ ફોકસ” થઈ જાય છે.

૧૧. વિવિધ ડિઝાઇન (ભાત) અને તેના પ્રતીકાત્મક અર્થ

પટોળામાં વપરાતી દરેક ડિઝાઇન પાછળ એક ખાસ અર્થ છુપાયેલો છે:

૧૨. રાણીની વાવ અને પટોળા: શિલ્પ અને વણાટનું મિલન

પાટણની પ્રખ્યાત ‘રાણીની વાવ’ (UNESCO World Heritage Site) અને પટોળા વચ્ચે અદભૂત સામ્યતા છે:

• વાવની દીવાલો પર જે પથ્થરોમાં કોતરણી છે, તેમાં પટોળાની ડિઝાઇન જેવી જ ભાત જોવા મળે છે.
• ૧૧મી સદીમાં જ્યારે વાવ બની ત્યારે પટોળાની ડિઝાઇનો પથ્થરમાં કંડારવામાં આવી હતી. આજે પણ સાળવી કારીગરો તે પ્રાચીન શિલ્પોમાંથી પ્રેરણા લઈને નવી ડિઝાઇન બનાવે છે.

૧૩. સાળવી પરિવાર: ૮ સદીથી જળવાયેલો વારસો

આજે પાટણમાં સાળવી પરિવારના ગણ્યાગાંઠ્યા લોકો જ આ શુદ્ધ ‘ડબલ ઇક્કત’ પટોળાની પરંપરાને જીવંત રાખી રહ્યા છે.

• તેઓ આ કળાને કોઈને શીખવતા નથી, તે પિતા પાસેથી પુત્રને વારસામાં મળે છે.
• તેઓ આજે પણ પટોળા બનાવવા માટે કોઈ આધુનિક મશીનનો ઉપયોગ કરતા નથી; લાકડાની સાદી સાળ (Loom) જે ૧૦૦ વર્ષ જૂની છે, તેના પર જ વણાટ કરે છે.

૧૪. પટોળાની વૈશ્વિક માંગ અને વેઇટિંગ પિરિયડ

જો તમે આજે અસલી પાટણના પટોળાનો ઓર્ડર આપો, તો તમારે ભારે કિંમત ચૂકવવા છતાં લાંબી રાહ જોવી પડે છે.

• વેઇટિંગ પિરિયડ: ઘણીવાર એક સાડી મેળવવા માટે ૧ થી ૨ વર્ષનું વેઇટિંગ હોય છે.
• વિશ્વભરમાં ક્રેઝ: જાપાનના ‘કિમોનો’ ડ્રેસ અને ઇન્ડોનેશિયાના ‘ઇક્કત’ વણાટમાં પાટણના પટોળાની અસર જોવા મળે છે. પટોળાને વિશ્વના શ્રેષ્ઠ હેન્ડલૂમ વસ્ત્રોમાંનું એક માનવામાં આવે છે.

૧૫. પ્રવાસીઓ માટે માહિતી: ક્યાં જોવું?

જો તમે પાટણ જાવ, તો “Patan Patola Heritage Museum” ની મુલાકાત લેવી જોઈએ.

• ત્યાં તમે સાળવી કારીગરોને લાઈવ કામ કરતા જોઈ શકો છો.
• ત્યાં ૧૦૦-૨૦૦ વર્ષ જૂના પટોળાના નમૂનાઓ પણ રાખવામાં આવ્યા છે જેનો રંગ આજે પણ એટલો જ તાજો લાગે છે.

નિષ્કર્ષ:

પાટણનું પટોળું એ માત્ર રેશમી વસ્ત્ર નથી, પણ ગુજરાતી કારીગરીની પરાકાષ્ઠા છે. તે આપણો વારસો છે જેને સાળવી પરિવારોએ પેઢીઓથી જાળવી રાખ્યો છે. જો તમે ક્યારેય ઉત્તર ગુજરાત જાઓ, તો પાટણમાં આ અદભૂત કળાને રૂબરૂ જોવાનું ચૂકશો નહીં.