જૂનાગઢનો ઉપરકોટ કિલ્લો: તેનો ઇતિહાસ અને તેની સાથે જોડાયેલી રોમાંચક વાતો.

જૂનાગઢની ધરતી એટલે સિંહની ગર્જના, ગરવા ગિરનારનો સાથ અને ઇતિહાસના અગણિત પાનાઓનું સંગ્રહસ્થાન. આ ઐતિહાસિક નગરીની મધ્યમાં અડીખમ ઊભો છે ‘ઉપરકોટનો કિલ્લો’. આ કિલ્લો માત્ર પથ્થરોનું બાંધકામ નથી, પરંતુ ગુજરાતના હજારો વર્ષોના ચડાવ-ઉતારનો સાક્ષી છે.

નીચે ઉપરકોટ કિલ્લાનો ઇતિહાસ અને તેની સાથે જોડાયેલી કેટલીક એવી વાતો છે જે જાણીને તમે રોમાંચિત થઈ જશો.

જૂનાગઢનો ઉપરકોટ કિલ્લો: ઇતિહાસ અને રોમાંચક રહસ્યો

ઉપરકોટનો કિલ્લો ગિરનારની તળેટીમાં આવેલો છે. આ કિલ્લાની મજબૂતી એવી છે કે તેના વિશે કહેવાય છે કે આ કિલ્લો જીતવો લગભગ અશક્ય હતો. તાજેતરમાં જ આ કિલ્લાનું નવીનીકરણ કરવામાં આવ્યું છે, જેનાથી તેની ભવ્યતા ફરી ખીલી ઉઠી છે.

1. કિલ્લાનો પ્રાચીન ઇતિહાસ

ઉપરકોટના કિલ્લાનો ઇતિહાસ અંદાજે ૨૩૦૦ વર્ષ જૂનો માનવામાં આવે છે.

• મૌર્ય કાળ: એવું મનાય છે કે આ કિલ્લાનું નિર્માણ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય દ્વારા ઈ.સ. પૂર્વે ૩૧૯માં કરવામાં આવ્યું હતું. સમ્રાટ અશોકના શિલાલેખો પણ આ શહેરના મહત્વની સાક્ષી પૂરે છે.
• કિલ્લાનું ખોવાઈ જવું: સમય જતાં આ કિલ્લો વિસરાઈ ગયો હતો અને તેની આસપાસ ગાઢ જંગલો ઉગી નીકળ્યા હતા. ઈ.સ. ૯૭૬માં ચુડાસમા શાસક રા’ ગ્રહરિપુએ આ કિલ્લાને ફરી શોધી કાઢ્યો અને તેનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો.

2. અડી-કડી વાવ અને નવઘણ કૂવો: બલિદાનની ગાથા

આ કિલ્લાની અંદર પાણીની અછત ન સર્જાય તે માટે અદભૂત વાવ અને કૂવાનું નિર્માણ કરાયું હતું. તેની સાથે એક કરુણ અને રોમાંચક લોકવાયકા જોડાયેલી છે.

• અડી-કડી વાવ: આ વાવ એક જ પથ્થરને કોતરીને બનાવવામાં આવી છે. કહેવાય છે કે જ્યારે વાવ ખોદવામાં આવી ત્યારે પાણી નીકળતું નહોતું. ત્યારે જ્યોતિષની સલાહ પર ‘અડી’ અને ‘કડી’ નામની બે કન્યાઓના બલિદાન આપવામાં આવ્યા હતા, ત્યારબાદ અહીં પાણીના અખૂટ ઝરણાં ફૂટ્યા હતા. આજે પણ લોકો આ વાવ પાસે જઈને તે કન્યાઓને યાદ કરે છે.
• નવઘણ કૂવો: રા’ નવઘણ દ્વારા નિર્મિત આ કૂવો સ્થાપત્યનો અજોડ નમૂનો છે. તેમાં અંદર ઉતરવા માટે ગોળાકાર સીડીઓ છે, જે સીધી પથ્થરમાંથી કોતરેલી છે.

૩. રાણી રાણકદેવી અને ઉપરકોટનો ઘેરો

ઉપરકોટનો સૌથી પ્રખ્યાત કિસ્સો રા’ ખેંગાર અને સિદ્ધરાજ જયસિંહ વચ્ચેના યુદ્ધનો છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહ જૂનાગઢની રાણી રાણકદેવીને મેળવવા માંગતા હતા.

• કહેવાય છે કે સિદ્ધરાજની સેનાએ ઉપરકોટના કિલ્લાને ૧૨ વર્ષ સુધી ઘેરો ઘાલ્યો હતો, પરંતુ કિલ્લાની અંદર પાણી અને અનાજની એટલી વ્યવસ્થા હતી કે શત્રુઓ કિલ્લામાં પ્રવેશી શક્યા નહોતા.
• અંતે રા’ ખેંગારના ભાણેજોના વિશ્વાસઘાતને કારણે કિલ્લાના દરવાજા ખુલ્યા હતા. આ યુદ્ધ અને રાણકદેવીના સતી થવાની વાતો આજે પણ સૌરાષ્ટ્રના લોકગીતોમાં જીવંત છે.

4. બૌદ્ધ ગુફાઓ: શાંતિનો અહેસાસ

કિલ્લાના કોલાહલ અને યુદ્ધોની વચ્ચે અહીં પથ્થરોમાં કોતરેલી પ્રાચીન બૌદ્ધ ગુફાઓ આવેલી છે. આ ગુફાઓ બે માળની છે અને તેમાં બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ માટે ધ્યાન કરવાની વ્યવસ્થા હતી. આ ગુફાઓમાં કરેલું કોતરકામ તે સમયની કલા અને આધ્યાત્મિકતાનો સુંદર સમન્વય દર્શાવે છે.

5. નીલમ અને માણેક તોપ

કિલ્લાની દિવાલો પર આજે પણ બે પ્રચંડ તોપો જોવા મળે છે—નીલમ તોપ અને માણેક તોપ.

• આ તોપો મુસ્લિમ શાસકો દ્વારા દીવના યુદ્ધમાં પોર્ટુગીઝો સામે લડવા માટે લાવવામાં આવી હતી.
• નીલમ તોપ ઇજિપ્ત (મિસ્ત્ર) થી મંગાવવામાં આવી હતી. આ તોપોની લંબાઈ અને તેની બનાવટ જોઈને આશ્ચર્ય થાય છે કે તે સમયે પણ યુદ્ધકલા કેટલી વિકસિત હતી.

6. ઉપરકોટની રોમાંચક વાતો

• અજેય કિલ્લો: ઉપરકોટના કિલ્લા પર ૧૬ થી વધુ વખત મોટા હુમલાઓ થયા હતા, છતાં તે ક્યારેય સીધી રીતે જીતી શકાયો નહોતો. દરેક વખતે વિશ્વાસઘાત કે લાંબા ઘેરાને કારણે જ શાસકો બદલાયા હતા.
• રહસ્યમય રસ્તાઓ: લોકવાયકા મુજબ કિલ્લાની અંદર એવી અનેક ગુપ્ત સુરંગો છે જે ગિરનાર પર્વત કે શહેરની બહાર નીકળતી હતી, જેનો ઉપયોગ રાજાઓ કટોકટીના સમયે કરતા હતા.

જૂનાગઢ એક એવું શહેર છે જ્યાં ડગલે ને પગલે ઇતિહાસ વેરાયેલો છે. ઉપરકોટ કિલ્લાની મુલાકાત લીધા પછી, તેની આસપાસના આ સ્થળો તમારી યાત્રાને પૂર્ણ અને યાદગાર બનાવશે.

7. મહાબત મકબરો (Mahabat Maqbara)

જો તમારે ગુજરાતમાં તાજમહેલ જેવી ભવ્યતા અને અદભૂત કોતરણી જોવી હોય, તો મહાબત મકબરો શ્રેષ્ઠ સ્થળ છે.

• વિશેષતા: આ મકબરો તેની ગોળાકાર સીડીઓ (Spiral Staircases) અને ગોથિક તથા ઇસ્લામિક સ્થાપત્ય શૈલીના મિશ્રણ માટે વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત છે.
• કેમ જોવો જોઈએ? આ મકબરાની બારીઓ અને થાંભલાઓ પરનું ઝીણવટભર્યું કોતરકામ ફોટોગ્રાફીના શોખીનો માટે સ્વર્ગ સમાન છે. સાંજના સમયે જ્યારે સૂર્યના કિરણો આ મકબરા પર પડે છે ત્યારે તેની સુંદરતા અનેકગણી વધી જાય છે.

8. ભવનાથ તળેટી અને મૃગી કુંડ (Bhavnath Taleti)

ગિરનાર પર્વતની નીચે આવેલી ભવનાથ તળેટી શ્રદ્ધા અને ભક્તિનું કેન્દ્ર છે.

• મૃગી કુંડ: ભવનાથ મહાદેવના મંદિર પાસે મૃગી કુંડ આવેલો છે. એવી માન્યતા છે કે મહાશિવરાત્રીના મેળામાં રાત્રિના સમયે હજારો નાગા સાધુઓ આ કુંડમાં શાહી સ્નાન કરે છે અને સ્નાન કર્યા પછી ઘણા સાધુઓ અદ્રશ્ય થઈ જાય છે.
• મહાશિવરાત્રીનો મેળો: જો તમે ફેબ્રુઆરી કે માર્ચ મહિનામાં જૂનાગઢ હોવ, તો અહીંનો મિનિ કુંભ મેળો જોવો એ જીવનનો લ્હાવો છે.

9. અશોકનો શિલાલેખ (Ashoka’s Edict)

ઉપરકોટથી ગિરનાર તરફ જતાં રસ્તામાં એક ભવ્ય કાળા પથ્થર પર કોતરાયેલો અશોકનો શિલાલેખ આવેલો છે.

• ઇતિહાસ: આ શિલાલેખ ઈ.સ. પૂર્વે ૨૫૦ની આસપાસનો છે. તેના પર બ્રાહ્મી લિપિમાં મૌર્ય સમ્રાટ અશોકે નૈતિકતા, દયા અને માનવતાના સંદેશા કોતરાવ્યા છે.
• મહત્વ: એક જ પથ્થર પર સમ્રાટ અશોક, રુદ્રદામા અને સ્કંદગુપ્ત એમ ત્રણ અલગ-અલગ કાળના શાસકોના લેખ જોવા મળે છે, જે ભારતમાં ભાગ્યે જ ક્યાંક જોવા મળે છે.

10. સક્કરબાગ પ્રાણી સંગ્રહાલય (Sakkarbaug Zoo)

આ ભારતનું સૌથી જૂનું પ્રાણી સંગ્રહાલય છે, જેની સ્થાપના ૧૮૬૩માં જૂનાગઢના નવાબ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.

• એશિયાટિક સિંહ: જો તમારે ગીરના જંગલમાં ગયા વગર સિંહને નજીકથી જોવા હોય, તો સક્કરબાગ શ્રેષ્ઠ છે. અહીં સિંહોના સંવર્ધન માટેનું મોટું કેન્દ્ર પણ છે.
• મ્યુઝિયમ: અહીં એક સુંદર મ્યુઝિયમ પણ છે જેમાં જૂનાગઢના નવાબોની વસ્તુઓ અને ઐતિહાસિક અવશેષો રાખવામાં આવ્યા છે.

૫. દામોદર કુંડ (Damodar Kund)

હિન્દુ ધર્મમાં દામોદર કુંડનું ખૂબ જ મહત્વ છે. એવું કહેવાય છે કે અહીં અસ્થિ પધરાવવાથી તે ઓગળી જાય છે અને આત્માને મોક્ષ મળે છે.

• નરસિંહ મહેતાનો સંબંધ: પ્રખ્યાત ભક્ત કવિ નરસિંહ મહેતા રોજ આ કુંડમાં સ્નાન કરવા આવતા હતા અને પ્રભાતિયા ગાતા હતા. આ કુંડની આસપાસનું વાતાવરણ ખૂબ જ પવિત્ર અને શાંતિદાયક છે.

11. વિલિંગ્ટન ડેમ (Willingdon Dam)

જો તમારે પ્રકૃતિના ખોળામાં થોડો સમય શાંતિથી પસાર કરવો હોય, તો વિલિંગ્ટન ડેમની મુલાકાત લેવી જોઈએ. તે પહાડોની વચ્ચે આવેલો છે અને ચોમાસામાં અહીંનો નજારો જોવા જેવો હોય છે.

જૂનાગઢ પ્રવાસની ટિપ્સ:

• ગિરનાર રોપ-વે: જો તમે ગિરનાર પર્વત પર જવા માંગતા હોવ અને પગથિયાં ચઢવા ન હોય, તો એશિયાના સૌથી મોટા રોપ-વેનો આનંદ માણી શકો છો.
• ક્યાં જમવું?: જૂનાગઢમાં ‘ગુજરાતી થાળી’ અને ‘કેસર કેરી’ (સીઝનમાં) ખાવાનું ભૂલશો નહીં.

જૂનાગઢનું દરેક સ્થળ એક વાર્તા કહે છે. ઉપરકોટથી શરૂ કરીને ભવનાથ સુધીની આ યાત્રા તમને સમયના અદભૂત પ્રવાસમાં લઈ જશે.

નિષ્કર્ષ

ઉપરકોટનો કિલ્લો એ ગુજરાતના શૌર્ય, ત્યાગ અને સ્થાપત્યની ધરોહર છે. જો તમે જૂનાગઢ જાઓ અને ઉપરકોટ ન જુઓ, તો તમારો પ્રવાસ અધૂરો ગણાય. કિલ્લાની રાંગ પર ઊભા રહીને જ્યારે તમે આખું જૂનાગઢ શહેર અને સામે ભવ્ય ગિરનાર જુઓ છો, ત્યારે તમને તે સમયના રાજાઓના વૈભવનો ખ્યાલ આવે છે.