ગુજરાતની સંસ્કૃતિનો આત્મા તેના લોકસાહિત્ય અને લોકકળાઓમાં વસેલો છે. વર્ષો પહેલા જ્યારે ટેલિવિઝન કે સોશિયલ મીડિયા નહોતા, ત્યારે મનોરંજન અને સંસ્કાર સિંચન માટે ‘ડાયરો’ અને ‘ભવાઈ’ મુખ્ય માધ્યમો હતા. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આજના હાઈ-ટેક ડિજિટલ યુગમાં પણ આ કળાઓ માત્ર ટકી જ નથી રહી, પરંતુ નવા સ્વરૂપે વધુ લોકપ્રિય બની રહી છે.
નીચે ડાયરો અને ભવાઈની આ સફર અને તેના ડિજિટલ પરિવર્તન વિશેની ઊંડી સમજૂતી છે.
ડાયરો અને ભવાઈ: આજના ડિજિટલ યુગમાં લોકકળાનું પુનરાગમન
લોકકળા એ વહેતી નદી જેવી છે, જે સમયની સાથે પોતાનો માર્ગ બદલે છે પણ તેનું અસ્તિત્વ ગુમાવતી નથી.
૧. ડાયરો: માત્ર મનોરંજન નહીં, પણ જીવનનું ગણિત
ડાયરો એટલે સુર, શબ્દ અને શૌર્યનો સંગમ. જે કળા વર્ષો પહેલા ગામના ચોરે કે રાજાઓના દરબારમાં થતી હતી, તે આજે લાખોના ખર્ચે મોટા સ્ટેજ પર થાય છે.
- ડિજિટલ ક્રાંતિનો પ્રભાવ: યુટ્યુબ (YouTube) અને ઇન્સ્ટાગ્રામ જેવા પ્લેટફોર્મ્સે ડાયરાને વિશ્વવ્યાપી બનાવ્યો છે. આજે અમેરિકા કે લંડનમાં બેઠેલો ગુજરાતી પણ લાઈવ ડાયરો માણી શકે છે. માયાભાઈ આહીર, ભીખુદાન ગઢવી, સાઈરામ દવે અને રાજભા ગઢવી જેવા કલાકારોના વીડિયો મિલિયન્સમાં વ્યુઝ મેળવે છે.
- નવો અભિગમ: આજના ડિજિટલ ડાયરામાં માત્ર જૂની વાતો જ નથી થતી, પણ તેમાં વર્તમાન પ્રવાહો, હાસ્ય અને યુવા પેઢીને સ્પર્શતા વિષયોને વણી લેવામાં આવે છે. શૌર્યરસની વાતોની સાથે સેલ્ફ-હેલ્પ અને મોટિવેશનલ વાતો પણ ડાયરાનો ભાગ બની છે.
- યુવા પેઢીનું જોડાણ: સોશિયલ મીડિયા પર નાની ‘રીલ્સ’ દ્વારા ડાયરાની અનોખી વાતો અને દુહા-છંદ યુવાનો સુધી પહોંચી રહ્યા છે, જેનાથી નવી પેઢી ફરી પોતાની સંસ્કૃતિ તરફ વળી છે.
૨. ભવાઈ: લોકનાટ્યનું જીવંત સ્વરૂપ
ભવાઈ એ ગુજરાતની ૭૦૦ વર્ષ જૂની લોકનાટ્ય કળા છે, જેની શરૂઆત અસાઈત ઠાકરે કરી હતી. ભવાઈનો મુખ્ય હેતુ મનોરંજનની સાથે સામાજિક જાગૃતિ લાવવાનો હતો.
- ડિજિટલ માધ્યમમાં પરિવર્તન: ભવાઈના પ્રખ્યાત ‘વેશ’ (જેમ કે ઝંડા ઝૂલણનો વેશ) હવે શેરીઓમાંથી નીકળીને શોર્ટ ફિલ્મ્સ અને વેબ સિરીઝના સ્વરૂપે ઓનલાઈન જોવા મળે છે.
- વ્યંગ અને કટાક્ષ: ભવાઈનું મુખ્ય પાત્ર ‘રંગલો’ હંમેશા સમાજની બદીઓ પર કટાક્ષ કરતો હતો. આજે ઘણા યુટ્યુબર્સ અને સોશિયલ મીડિયા ઇન્ફ્લુએન્સર્સ ‘રંગલા’ જેવી જ શૈલી અપનાવીને રાજકારણ અને સામાજિક મુદ્દાઓ પર વ્યંગાત્મક વીડિયો બનાવે છે.
- રંગભૂમિ સાથે જોડાણ: ભવાઈની શૈલીનો ઉપયોગ આધુનિક ગુજરાતી નાટકોમાં કરવામાં આવે છે. ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર આ નાટકોની લોકપ્રિયતા વધી છે, જેનાથી ભવાઈના તત્વો જીવંત રહ્યા છે.
૩. ટેકનોલોજી કેવી રીતે મદદરૂપ બની?
- લાઈવ સ્ટ્રીમિંગ: ફેસબુક અને યુટ્યુબ લાઈવને કારણે અંતરિયાળ ગામડાના કલાકારો પણ વૈશ્વિક પ્રેક્ષકો સુધી પહોંચી શક્યા છે.
- ક્રાઉડ ફંડિંગ અને સન્માન: ડિજિટલ પેમેન્ટ અને ઓનલાઈન ટિકિટિંગને કારણે લોક કલાકારોને આર્થિક રીતે પણ ટેકો મળ્યો છે.
- આર્કાઈવ અને ડોક્યુમેન્ટેશન: જૂના ગઢવીઓ અને લોકગાયકોના દુર્લભ દુહા-છંદ હવે ડિજિટલ સ્વરૂપે કાયમી માટે સચવાઈ રહ્યા છે, જે ભવિષ્યની પેઢી માટે ખજાનો છે.
૪. પડકારો અને ભવિષ્ય
ભલે આ કળાઓ ડિજિટલ યુગમાં જીવંત છે, પણ તેની સામે પડકારો પણ છે. મોબાઈલના જમાનામાં લોકોની એકાગ્રતાનો સમય (Attention Span) ઘટ્યો છે, તેથી કલાકારોએ લાંબા ડાયરાઓને ટૂંકા અને વધુ આકર્ષક બનાવવા પડે છે. જોકે, હકીકત એ છે કે મશીની યુગમાં માણસ જ્યારે થાકે છે, ત્યારે તેને શાંતિ અને પ્રેરણા માટે ફરીથી પોતાના મૂળ એટલે કે ડાયરા અને લોકસંગીત પાસે જ આવવું પડે છે.
આજના યુગના 5 દિગ્ગજ લોક કલાકારો અને તેમની વિશેષતા
આ કલાકારોએ લોકકળાના વારસાને આધુનિક પેઢીની રુચિ મુજબ પીરસીને તેને ફરી લોકપ્રિય બનાવ્યો છે.
૧. ભીખુદાન ગઢવી (પદ્મશ્રી)
ભીખુદાનભાઈને ગુજરાતી લોકસાહિત્યના ‘ભીષ્મ પિતામહ’ કહી શકાય. તેમનો અવાજ અને વાત કરવાની શૈલીમાં સૌરાષ્ટ્રની ધરતીની મહેક અનુભવાય છે.
- વિશેષતા: તેઓ પ્રાચીન દુહા, છંદ અને વીરરસની વાતો કરવામાં નિષ્ણાત છે. તેમની ખાસિયત એ છે કે તેઓ વાર્તાના મૂળ તત્વોને જાળવી રાખીને તેને ખૂબ જ ગંભીરતા અને ભવ્યતા સાથે રજૂ કરે છે. મહારાણા પ્રતાપ કે શિવાજી મહારાજની વાતો તેમના અવાજમાં સાંભળવી એ એક લ્હાવો છે.
૨. માયાભાઈ આહીર
આજના સમયમાં ડાયરાની દુનિયાના સૌથી લોકપ્રિય કલાકારોમાં માયાભાઈ આહીરનું નામ પ્રથમ હરોળમાં આવે છે. તેઓ હાસ્ય અને સાહિત્યનો અદભૂત સમન્વય કરે છે.
- વિશેષતા: માયાભાઈની ખાસિયત તેમની ‘ઓબ્ઝર્વેશનલ કોમેડી’ છે. સમાજમાં બનતી રોજિંદી ઘટનાઓને તેઓ એવી રીતે રજૂ કરે છે કે લોકો હસી-હસીને લોટપોટ થઈ જાય છે. તેમની હસાવવાની શૈલીમાં ક્યાંય અશ્લીલતા હોતી નથી, માત્ર શુદ્ધ અને દેશી રમૂજ હોય છે.
૩. સાઈરામ દવે
સાઈરામ દવેએ લોકસાહિત્યને એક નવો જ આધુનિક ઓપ આપ્યો છે. તેઓ શિક્ષક હોવાથી તેમની વાતોમાં મનોરંજનની સાથે મજબૂત સંસ્કાર અને શિક્ષણનો સંદેશ હોય છે.
- વિશેષતા: તેઓ હાસ્યની સાથે ‘મોટિવેશનલ’ (પ્રેરણાત્મક) વાતો કરવામાં નિષ્ણાત છે. યુવા પેઢીને ડાયરા તરફ વાળવામાં સાઈરામ દવેનો મોટો ફાળો છે. તેઓ વ્યાખ્યાન અને ડાયરા વચ્ચેની કડી જેવા કલાકાર છે. પિતા-પુત્રના સંબંધો કે માતાની મમતા પરની તેમની વાતો હૃદયસ્પર્શી હોય છે.
૪. રાજભા ગઢવી
રાજભા ગઢવી આધુનિક યુગના એવા કલાકાર છે જે ગીરના જંગલોના સિંહ અને ક્ષત્રિય પરંપરાના શૌર્યને પોતાના અવાજમાં જીવંત કરે છે.
- વિશેષતા: રાજભા તેમની તેજસ્વી વાણી અને કડક અવાજ માટે જાણીતા છે. તેઓ જ્યારે શૌર્યરસના છંદ લલકારે છે ત્યારે શ્રોતાઓના રુંવાડા ઉભા થઈ જાય છે. ગીરની સંસ્કૃતિ અને માલધારી સમાજની વાતો તેમના ડાયરાનો મુખ્ય ભાગ હોય છે. યુવાનોમાં તેઓ અત્યંત લોકપ્રિય છે.
૫. ઓસમાણ મીર
લોકસંગીત અને સૂફી ગાયકીનો સંગમ એટલે ઓસમાણ મીર. તેમનો મખમલી અવાજ ડાયરામાં એક અલગ જ શાંતિ અને આધ્યાત્મિકતા લાવે છે.
- વિશેષતા: ઓસમાણભાઈ ભલે ડાયરામાં વાતો ઓછી કરે, પણ તેમનું ભજન અને ગાયકી આખી સભાને મંત્રમુગ્ધ કરી દે છે. ‘મોર બની થનગાટ કરે’ જેવા ગીતોથી તેમણે બોલિવૂડમાં પણ નામના મેળવી છે. લોક સંગીતને ક્લાસિકલ સ્પર્શ સાથે રજૂ કરવામાં તેમની તોલે કોઈ આવી શકે તેમ નથી.
આ કલાકારોનું યોગદાન:
આ કલાકારોએ YouTube અને Social Media નો ભરપૂર ઉપયોગ કરીને દુનિયાભરના ગુજરાતીઓને એક તાંતણે બાંધ્યા છે. આજે જ્યારે કોઈ નાના ગામમાં પણ ડાયરો થાય, ત્યારે તે લાઈવ ટેલિકાસ્ટ દ્વારા લાખો લોકો સુધી પહોંચે છે, જે આ કલાકારોની મહેનત અને કળાની તાકાત છે.
નિષ્કર્ષ
ડાયરો અને ભવાઈ એ માત્ર કળા નથી, પણ ગુજરાતી હોવાની ઓળખ છે. ડિજિટલ યુગમાં આ કળાઓએ પોતાની ‘વેશભૂષા’ બદલી છે પણ તેનો ‘આત્મા’ આજે પણ એ જ છે જે સેંકડો વર્ષો પહેલા હતો. ટેકનોલોજીના માધ્યમથી આ વારસો હવે સાત સમંદર પાર પણ ગુજરાતી લહેકાની સુગંધ ફેલાવી રહ્યો છે.