“ગુજરાતના ખેડૂતો માટે ‘ખારેક’ (Dates) ની ખેતી કેમ સોનાની ખાણ સાબિત થઈ રહી છે?”

ગુજરાતના અને ખાસ કરીને કચ્છના ખેડૂતો માટે ‘ખારેક’ (Dates) ની ખેતી હવે માત્ર ખેતી નથી રહી, પણ એક સમૃદ્ધિનો માર્ગ બની ગઈ છે.

ગુજરાતની ખેતીમાં છેલ્લા એક દાયકામાં મોટું પરિવર્તન આવ્યું છે. એક સમયે જ્યાં માત્ર કપાસ અને મગફળીનું વર્ચસ્વ હતું, ત્યાં હવે ‘કચ્છી ખારેક’ પોતાની મીઠાશ આખા વિશ્વમાં ફેલાવી રહી છે. ખાસ કરીને કચ્છના અર્ધ-શુષ્ક વિસ્તાર માટે ખારેક હવે ‘કલ્પવૃક્ષ’ સમાન બની ગઈ છે.

‘ખારેક’ (Dates) ની ખેતી

૧. અનુકૂળ આબોહવા અને ભૌગોલિક સ્થિતિ

કચ્છ અને તેની આસપાસના વિસ્તારોની આબોહવા ખારેકની ખેતી માટે આશીર્વાદરૂપ છે.

• ગરમ અને સૂકું વાતાવરણ: ખારેકને પાકવા માટે પુષ્કળ ગરમી અને સૂકા વાતાવરણની જરૂર હોય છે, જે કચ્છમાં કુદરતી રીતે મળે છે.
• ખારું પાણી અને રેતાળ જમીન: અન્ય પાકો જ્યાં નિષ્ફળ જાય છે, ત્યાં ખારેક ખારા પાણી અને રેતાળ જમીનમાં પણ મબલખ પાક આપે છે.

૨. ટિશ્યુ કલ્ચર ટેકનોલોજીનો ફાળો

પહેલાં પરંપરાગત ખારેકના ઝાડમાં નર-માદાનું સંતુલન અને ફળની ગુણવત્તા જાળવવી મુશ્કેલ હતી. પરંતુ હવે ટિશ્યુ કલ્ચર (Tissue Culture) પદ્ધતિથી તૈયાર થયેલા રોપાને કારણે:

• ઝાડ ઝડપથી ફળ આપતા થાય છે (૪-૫ વર્ષમાં).
• ફળની સાઈઝ એકસમાન અને મીઠાશ વધુ હોય છે.
• બરહી જેવી વિદેશી જાતો હવે ગુજરાતમાં પણ સફળતાપૂર્વક ઉગાડવામાં આવે છે.

૩. ‘કચ્છી ખારેક’ ને મળેલ જીઆઈ ટેગ (GI Tag)

તાજેતરમાં જ કચ્છી ખારેકને GI Tag (Geographical Indication) મળ્યો છે. આનો અર્થ એ છે કે હવે કચ્છી ખારેકને વિશ્વ બજારમાં એક અલગ અને ચોક્કસ ઓળખ મળી છે. આ ટેગને કારણે ખેડૂતોને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ઉંચા ભાવ મળે છે અને નિકાસ (Export) ની તકો વધી છે.

૪. કેમ આ સોનાની ખાણ કહેવાય છે? (આર્થિક ફાયદા)

• ઓછું મેન્ટેનન્સ: એકવાર ખારેકનું ઝાડ મોટું થઈ જાય પછી તેને બહુ ઓછા ખાતર અને પાણીની જરૂર પડે છે.
• લાંબુ આયુષ્ય: ખારેકનું એક ઝાડ ૫૦ થી ૮૦ વર્ષ સુધી ફળ આપી શકે છે. એટલે કે એક પેઢી વાવે તો બીજી પેઢી પણ તેનો લાભ લે છે.
• સીઝનલ ઈન્કમ: જૂન-જુલાઈ મહિનામાં જ્યારે બજારમાં બીજા ફળો ઓછા હોય છે, ત્યારે ખારેકની સિઝન ટોચ પર હોય છે, જેના કારણે ખેડૂતોને સારા ભાવ મળે છે.
• મૂલ્યવર્ધન (Value Addition): માત્ર કાચી ખારેક જ નહીં, પણ તેમાંથી ‘ડ્રાય ડેટ્સ’ (ખજૂર), સિરપ અને પાવડર બનાવીને ખેડૂતો કમાણી બમણી કરી રહ્યા છે.

૫. સરકાર તરફથી મળતું પ્રોત્સાહન

ગુજરાત સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ખારેકની ખેતી કરતા ખેડૂતોને રોપાની ખરીદીમાં અને ડ્રિપ ઇરિગેશન (ટપક સિંચાઈ) માં મોટી સબસિડી આપવામાં આવે છે. કૃષિ મેળાઓ અને તાલીમ દ્વારા ખેડૂતોને આધુનિક ટેકનિકથી માહિતગાર કરવામાં આવે છે.

ચોક્કસ, ખારેકની ખેતીને વધુ નફાકારક બનાવવા અને તેને ‘સોનાની ખાણ’ સાબિત કરતા અન્ય મહત્વના મુદ્દાઓ નીચે મુજબ છે:

૬. ઓછા પાણીમાં વધુ નફો (Water Efficiency)

ગુજરાતના ઘણા વિસ્તારોમાં પાણીની અછત હોય છે. ખારેક એક એવો પાક છે જે ‘રણનો રાજા’ ગણાય છે.

• ખારેકને ટપક સિંચાઈ (Drip Irrigation) દ્વારા ખૂબ જ ઓછા પાણીમાં ઉગાડી શકાય છે.
• જે જમીનમાં કપાસ કે મગફળી પાણી વગર સુકાઈ જાય છે, ત્યાં ખારેકનો પાક લહેરાય છે. આથી જ પાણીની તંગી ધરાવતા ખેડૂતો માટે આ પાક સુરક્ષિત રોકાણ છે.

૭. આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં નિકાસની તકો (Export Potential)

કચ્છી ખારેકની માંગ માત્ર ભારતમાં જ નહીં, પણ વિદેશમાં પણ વધી રહી છે.

• ગલ્ફ દેશો અને યુરોપ: લાલ અને પીળી બરહી ખારેકની માંગ દુબઈ, લંડન અને સિંગાપોર જેવા બજારોમાં ખૂબ છે.
• સીધી નિકાસ કરવાથી ખેડૂતોને લોકલ માર્કેટ કરતા ૨ થી ૩ ગણા વધુ ભાવ મળે છે.

૮. મિશ્ર ખેતીનો લાભ (Intercropping)

ખારેકના બે ઝાડ વચ્ચે ઘણી જગ્યા ખાલી રહે છે. આ જગ્યાનો ઉપયોગ ખેડૂતો વધારાની આવક માટે કરી શકે છે:

• ખારેકના બગીચામાં ખેડૂતો વધારાના પાક તરીકે શાકભાજી, ચણા અથવા ઘાસચારો ઉગાડી શકે છે.
• આનાથી ખેડૂતને વર્ષમાં બે વાર આવક મળે છે અને જમીનની ફળદ્રુપતા પણ જળવાય છે.

૯. વેલ્યુ એડિશન (Value Addition): કાચી ખારેકમાંથી ખજૂર

જ્યારે વરસાદને કારણે કાચી ખારેક બગડવાનો ડર હોય, ત્યારે નવી ટેકનોલોજી દ્વારા તેને ‘સોફ્ટ ડેટ્સ’ (ખજૂર) માં ફેરવી શકાય છે.

• કાચી ખારેકને પ્રોસેસ કરીને તેમાંથી પેક કરેલી ખજૂર બનાવવામાં આવે તો તેના ભાવ સીધા ડબલ થઈ જાય છે.
• આ ઉપરાંત ખારેકમાંથી હેલ્થ ડ્રિંક્સ, બિસ્કિટ અને કુદરતી સ્વીટનર (ખાંડના વિકલ્પ તરીકે) બનાવવાની નાની ફેક્ટરીઓ પણ ગુજરાતમાં શરૂ થઈ રહી છે.

૧૦. જોખમ ઓછું અને વળતર વધુ

અન્ય ફળપાકો (જેમ કે પપૈયા કે કેળા) ની સરખામણીએ ખારેકમાં રોગ અને જીવાતનું પ્રમાણ ખૂબ ઓછું હોય છે.

• તે મજબૂત ઝાડ હોવાથી વાવાઝોડા કે ભારે પવન સામે પણ ટકી રહે છે.
• બજારમાં ભાવમાં બહુ મોટો ઘટાડો આવતો નથી, કારણ કે ખારેકનો ઉપયોગ ધાર્મિક પ્રસંગો અને ડ્રાયફ્રૂટ તરીકે બારેમાસ થાય છે.

ખેડૂતો માટે આંકડાકીય માહિતી:

• એક એકરમાં ઝાડ: અંદાજે ૬૦ થી ૭૦.
• એક ઝાડનું ઉત્પાદન: ૭૦ થી ૧૫૦ કિલો (જાત મુજબ).
• સરેરાશ આવક: જો યોગ્ય વ્યવસ્થાપન હોય, તો એક એકરે વર્ષે ₹૩ લાખ થી ₹૭ લાખ સુધીની કમાણી થઈ શકે છે.

ચોક્કસ, ખારેકની ખેતીના વિષયને વધુ માહિતીપ્રદ બનાવવા માટે આપણે તેને ખર્ચ-નફાના ગણિત (Table), મુખ્ય જાતો અને સરકારી સહાય ના મુદ્દાઓ સાથે સમજીએ. આ માહિતી કોઈપણ ખેડૂત માટે બ્લોગમાં ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થશે.

૧૧. ખારેકની મુખ્ય જાતો અને તેમની વિશેષતા

ખેડૂતોએ કઈ જાત વાવવી જોઈએ તે જાણવું ખૂબ જરૂરી છે. ગુજરાતમાં નીચેની જાતો સૌથી વધુ લોકપ્રિય છે:

૧૨. ૧ એકર ખારેકની ખેતીનું અંદાજિત આર્થિક ગણિત (Economics)

આ ટેબલ દ્વારા સમજીએ કે કેમ તેને ‘સોનાની ખાણ’ કહેવાય છે:

નોંધ: એકવાર ઝાડ મોટું થયા પછી વાર્ષિક મેન્ટેનન્સ ખર્ચ માત્ર ₹૪૦,૦૦૦ થી ૫૦,૦૦૦ જેટલો જ રહે છે, જ્યારે આવક વર્ષોવર્ષ વધતી જાય છે.

નિષ્કર્ષ:

ખારેકની ખેતી એ ‘ધીરજના ફળ મીઠા’ જેવો કિસ્સો છે. શરૂઆતના ૪ વર્ષ મહેનત માંગે છે, પણ પછી તે પેઢીઓ સુધી આવક આપતી રહે છે.

જો યોગ્ય આયોજન અને આધુનિક પદ્ધતિથી ખારેકની ખેતી કરવામાં આવે, તો તે ઓછા પાણીએ પણ ખેડૂતોને માલામાલ કરી શકે છે. આજે કચ્છના કેટલાય પ્રગતિશીલ ખેડૂતો વર્ષે લાખો-કરોડોનું ટર્નઓવર માત્ર ખારેકની ખેતીમાંથી કરી રહ્યા છે, જે સાબિત કરે છે કે તે ખરેખર ગુજરાતની ‘સોનાની ખાણ’ છે.