ડિજિટલ ક્રાંતિના આ યુગમાં ભારત એક ડગલું આગળ વધીને ઈ-રૂપી (e-RUPI) જેવી ટેકનોલોજી લાવ્યું છે. ઘણા લોકો તેને ‘ડિજિટલ કરન્સી’ સમજે છે, પરંતુ તે તેનાથી થોડું અલગ અને વિશેષ છે.
નીચે ઈ-રૂપી વિશેની સંપૂર્ણ માહિતી અને તે ભવિષ્યમાં રોકડ (Cash) ની જગ્યા લેશે કે નહીં તેની વિગતવાર ચર્ચા છે.
ઈ-રૂપી (e-RUPI) શું છે? અને શું તે કેશની જગ્યા લેશે?
વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા લોન્ચ કરવામાં આવેલું ઈ-રૂપી એ ‘ડિજિટલ વાઉચર’ આધારિત પેમેન્ટ સિસ્ટમ છે. તે નેશનલ પેમેન્ટ્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા (NPCI) દ્વારા વિકસાવવામાં આવ્યું છે.
૧. ઈ-રૂપી (e-RUPI) કેવી રીતે કામ કરે છે?
સરળ ભાષામાં કહીએ તો, ઈ-રૂપી એ એક પ્રીપેડ ગિફ્ટ વાઉચર જેવું છે.
- સ્વરૂપ: તે લાભાર્થીના મોબાઈલ પર QR કોડ અથવા SMS સ્ટ્રિંગ (એક ખાસ પ્રકારનો મેસેજ) તરીકે આવે છે.
- કોઈ કાર્ડ કે એપની જરૂર નહીં: આનો ઉપયોગ કરવા માટે તમારે કોઈ ડેબિટ કાર્ડ, નેટ બેંકિંગ કે કોઈ ડિજિટલ વોલેટ (જેમ કે GPay કે PhonePe) ની જરૂર નથી.
- ઇન્ટરનેટ વગર: આની સૌથી મોટી ખાસિયત એ છે કે તે સાધારણ ‘ફિચર ફોન’ (સાદા ડબલા ફોન) પર પણ કામ કરે છે, એટલે કે ઇન્ટરનેટ વગર પણ વાપરી શકાય છે.
૨. તે સામાન્ય ડિજિટલ પેમેન્ટ (UPI) થી કેવી રીતે અલગ છે?
UPI માં તમે ગમે ત્યાં પૈસા વાપરી શકો છો, પણ ઈ-રૂપી ‘પર્પઝ સ્પેસિફિક’ (ચોક્કસ હેતુ માટે) છે.
ઉદાહરણ: જો સરકાર તમને દવા ખરીદવા માટે ૫૦૦ રૂપિયાનું ઈ-રૂપી વાઉચર આપે, તો તમે તે વાઉચર માત્ર મેડિકલ સ્ટોર પર જ વાપરી શકશો. તમે તેનાથી કરિયાણું કે બીજું કાંઈ ખરીદી શકશો નહીં.
૩. ઈ-રૂપીના મુખ્ય ફાયદાઓ
- લીકેજ-ફ્રી ડિલિવરી: સરકાર જે હેતુ માટે પૈસા મોકલે છે, તે જ હેતુ માટે વપરાય તે ઈ-રૂપી સુનિશ્ચિત કરે છે. વચેટિયાઓ દ્વારા થતો ભ્રષ્ટાચાર નાબૂદ થાય છે.
- સુરક્ષિત અને ખાનગી: આમાં તમારે તમારી બેંક વિગતો કે વ્યક્તિગત માહિતી શેર કરવાની જરૂર પડતી નથી.
- બેંક ખાતા વગર પણ ઉપયોગ: જે લોકો પાસે બેંક ખાતું નથી, તેઓ પણ આ વાઉચરનો ઉપયોગ કરીને સેવાઓ મેળવી શકે છે.
૪. શું ઈ-રૂપી કેશ (રોકડ) ની જગ્યા લેશે?
આ સવાલનો જવાબ ‘હા’ અને ‘ના’ બંનેમાં છે:
કેમ ‘હા’?
- પેપરલેસ ઇકોનોમી: ઈ-રૂપી અને આરબીઆઈની ડિજિટલ કરન્સી (CBDC) ને કારણે નોટો છાપવાનો ખર્ચ ઘટશે.
- ચોરી કે ખોવાઈ જવાનો ડર નહીં: કેશ ચોરાઈ શકે છે, પણ ઈ-રૂપી વાઉચર પાસવર્ડ કે ઓથેન્ટિકેશન વગર વાપરી શકાતું નથી.
- ઓફલાઇન સુવિધા: હવે ઈ-રૂપીનું એવું વર્ઝન પણ આવી રહ્યું છે જે નેટવર્ક વગર ચાલે છે, જે કેશ જેવી જ સુવિધા આપે છે.
કેમ ‘ના’ (અથવા સમય લાગશે)?
- માનસિકતા: ભારતીય સમાજમાં હજુ પણ ‘રોકડ’ પર વધુ વિશ્વાસ છે, ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં.
- નાના વ્યવહારો: શાકભાજી લેવા કે નાના ખર્ચ માટે લોકો હજુ પણ છુટા પૈસા રાખવાનું પસંદ કરે છે.
- ડિજિટલ સાક્ષરતા: ભલે તે વાપરવું સરળ છે, છતાં વડીલો અને અશિક્ષિત લોકો માટે ટેકનોલોજી પર સ્વિચ થવું પડકારજનક છે.
5. ઇન્ટરનેટ વગર પેમેન્ટ (Offline e-RUPI)
ઈ-રૂપીની સૌથી મોટી તાકાત તેની ઓફલાઇન ક્ષમતા છે. 2025 ના અંત સુધીમાં, આરબીઆઈ અને બેંકો એવી ટેકનોલોજી પર કામ કરી રહી છે જેનાથી:
- ટેપ-એન્ડ-પે (NFC): તમે તમારા ફોનને બીજા ફોન સાથે માત્ર અડાડીને (Tap કરીને) પૈસા ચૂકવી શકશો, ભલે ત્યાં ઇન્ટરનેટ ન હોય.
- આ સુવિધા પહાડી વિસ્તારો, ગામડાઓ અથવા બેઝમેન્ટમાં જ્યાં નેટવર્ક નથી આવતું ત્યાં રોકડની જેમ જ કામ કરશે.
6. પ્રોગ્રામેબલ મની (ચોક્કસ હેતુ માટે નાણાં)
કેશમાં એક સમસ્યા એ છે કે તમે કોઈને પૈસા આપો તો તે ક્યાં વાપરે છે તે જાણી શકાતું નથી. ઈ-રૂપી આ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવે છે:
- ખેતીવાડી સબસીડી: જો સરકાર ખાતર માટે ઈ-રૂપી આપે, તો ખેડૂત તેનાથી માત્ર ખાતર જ ખરીદી શકશે.
- શિક્ષણ: વાલીઓ બાળકોને ફી માટે ઈ-રૂપી વાઉચર આપી શકે છે, જેથી તે પૈસા માત્ર સ્કૂલ કે કોલેજમાં જ ભરી શકાય.
- કોર્પોરેટ ગિફ્ટ: કંપનીઓ દિવાળી બોનસ કે પેટ્રોલ એલાઉન્સ તરીકે ઈ-રૂપી આપી શકે છે, જે માત્ર નિર્ધારિત આઉટલેટ્સ પર જ ચાલશે.
7. ઈ-રૂપી (e-RUPI) અને ડિજિટલ રૂપિયો (e₹ – CBDC) વચ્ચેનો તફાવત
ઘણા લોકો આ બંનેને એક જ માને છે, પણ તે અલગ છે:
| ફીચર | ઈ-રૂપી (e-RUPI) | ડિજિટલ રૂપિયો (e₹ / CBDC) |
| સ્વરૂપ | તે એક ‘વાઉચર’ (QR/SMS) છે. | તે આખી ‘કરન્સી’ (ચલણ) છે. |
| હેતુ | માત્ર ચોક્કસ કામ માટે વપરાય. | ગમે ત્યાં, ગમે તેને ચૂકવી શકાય. |
| ઉપયોગ | એકવાર રિડીમ થાય એટલે પૂરું. | તમારા ડિજિટલ વોલેટમાં કાયમ રહી શકે. |
8. શું તે કેશ (Cash) ને ખતમ કરશે?
રોકડની જગ્યા લેવા માટે ઈ-રૂપી આ રીતે મદદરૂપ થશે:
- નાની રકમની લેવડદેવડ: 2026 સુધીમાં, નાના વેપારીઓ માટે ઈ-રૂપી સ્વીકારવું કેશ લેવા જેટલું જ સરળ હશે.
- બેંકિંગની જરૂર નથી: કેશની જેમ જ, ઈ-રૂપી વાપરવા માટે લાભાર્થી પાસે બેંક ખાતું હોવું ફરજિયાત નથી. આ ફીચર ભારતના કરોડો એવા લોકો માટે આશીર્વાદરૂપ છે જેઓ હજુ પણ બેંકિંગ સિસ્ટમની બહાર છે.
- સુરક્ષા: ફાટેલી નોટો કે નકલી નોટોની સમસ્યા ઈ-રૂપીમાં ક્યારેય નહીં રહે.
10. આવનારા સમયના નવા ઉપયોગો
- ટિકિટિંગ: બસ, ટ્રેન કે મેટ્રોની ટિકિટ માટે ખાસ ઈ-રૂપી કાર્ડ કે વાઉચર.
- હેલ્થકેર: આયુષ્માન ભારત જેવી યોજનાઓમાં સીધું હોસ્પિટલ પેમેન્ટ.
- રેશન (PDS): રેશનિંગની દુકાને અનાજ મેળવવા માટે અંગૂઠો મારવાની સાથે ઈ-રૂપીનો ઉપયોગ વધુ પારદર્શક બનશે.
ઈ-રૂપી એ “કેશનું આધુનિક અને સુરક્ષિત સ્વરૂપ” છે. તે કેશને રાતોરાત બંધ નહીં કરે, પણ 2026 સુધીમાં તે સરકારી અને કોર્પોરેટ સ્તરે એટલું સામાન્ય થઈ જશે કે આપણે ખિસ્સામાં રોકડ રાખવાની જરૂરિયાત ઓછી અનુભવીશું.
નિષ્કર્ષ
ઈ-રૂપી કેશને સંપૂર્ણપણે ખતમ નહીં કરે, પણ તે રોકડના ભારને ઘટાડશે. તે કેશનું એક ‘સ્માર્ટ વર્ઝન’ છે જે ખાસ કરીને સરકારી સબસિડી, હોસ્પિટલના બિલો અને કોર્પોરેટ ગિફ્ટ્સ માટે ગેમ-ચેન્જર સાબિત થશે.